خورنا : سمیه اسدی – راسخون / استان خوزستان شامل جلگه ای است که از ادوار گذشته مهد تمدن بوده است. جلگه ای که یکی از پایگاه های تمدنی دنیاست که به صورت باستانی و به زبان یونانی، سوزیانا خوانده می شود.
این منطقه در رهگذر تاریخ مرکز اصلی تمدن عیلام بوده که به زبان عیلامی، شوشان نیز لقب گرفته است. محوطه های باستانی پیش از تاریخ و در مجموع ابنیه های باستانی در شمال غرب خوزستان نیز حاوی این نکته است که این منطقه همواره مأمن تمدن های متفاوتی بوده است.
شهرستان اندیمشک به طور دقیق در شمال غرب خوزستان واقع شده و به طور دقیق در جایی قرار گرفته که رشته کوه زاگرس، با عقب نشینی خود جلگه خوزستان را به وجود آورده، به طوری که شهرستان اندیمشک با یک حالت قرینه در مقابل پشتکوه زاگرس (ورهشی)، یعنی شهر آبدانان در استان ایلام قرار گرفته است.
شهر اندیمشک با قرار گرفتن در ابتدای جلگه خوزستان از یک طرف به جلگه خوزستان و از طرف دیگر به منطقه بین النهرین منتهی می شود. منطقه اندیمشک از طرف غرب به رود کرخه، که یونانیان آن را به نام خئوپس و آشوریان به نام اقنو می خواندند و از طرف شرق به رودخانه دز، که عیلامیان آن را ایداید می خواندند، امتداد پیدا می کند. چشمه های طبیعی فراوانی که در منطقه وجود دارد و نیز موقعیت های کم نظیر زیستی، شرایط را برای استقرار های اولیه اقوام مختلف در اعصار گذشته به وجود آورده بود به طوری که از این منطقه حساس، به عنوان گاهواره تمدن نیز یاد می شود. بنابراین پربیراه نیست اگر که از منطقه اندیمشک به عنوان محیطی باستانی در دنیای کهن و در اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد نام ببریم و در اثبات این مدعا، تپه های باستانی تولایی، تپه سنجر و دیگر محوطه های باستانی را معرفی کنیم که حاصل کاوش های باستان شناسان معروفی همچون فرانک هول و دیگران است. شهر اندیمشک از دیرباز به عنوان یک گذرگاه باستانی و استراتژیک مورد استفاده قرار گرفته و این گذرگاه باستانی دقیقاً در جنوب غرب این شهر قرار دارد. در عصر باستان عیلامی ها توانستند با استفاده از رشته کوه زاگرس در همین منطقه استراتژیک امروزی با مردم منطقه بین النهرین در ارتباط باشند و در اصل گذرگاه اندیمشک این ارتباط زمینی میان ۲ تمدن را فراهم می آورد.
همایون حاتمیان، کارشناس ارشد تاریخ تمدن ایران و جهان در تعریف اندیمشک به عنوان گذرگاه دنیای باستان، می گوید: شهرستان اندیمشک درست مانند نقطه اتصال ۲ کفه ترازو، در محل اتصال ۲ تمدن عیلام و بین النهرین قرار گرفته و بیشترین ارتباط میان این ۲ تمدن از راه اندیمشک امروزی بوده زیرا در فاصله ای بالاتر از اندیمشک امروزی، رشته کوه های زاگرس قرار گرفته و زاگرس اجازه این ارتباط را نداده است. علاوه بر این که اندیمشک شهری است که رودخانه کرخه در نقطه آغازین ورود خود از کوه به دشت از کنار آن می گذرد.
حاتمیان می گوید: یکی از اسناد مهم تاریخ باستان که اندیمشک امروزی را به عنوان گذرگاه یا گلوگاه دنیای کهن معرفی می کند، کتیبه ای است که هم اکنون در موزه بریتیش لندن قرار دارد. در این کتیبه، شرح نبرد توللیز نوشته شده است. این نبرد که در سال ۶۴۴ قبل از میلاد به وقوع پیوسته، یکی از سرنوشت سازترین نبردهایی بوده که میان سلاطین بزرگ جهان باستان یعنی آشور بنی پال (آشور بنی اپلی )، پادشاه قدرتمند آشور در محدوده اربیل عراق امروزی و عیلامیان ساکن دشت سوزیانا رخ داده است.
تصویر این کتیبه نشان می دهد که پس از شکست عیلامیان و نابودی زیگورات (چغازنبیل)، یک دسته از خنیاگران آشوری با غنیمت گرفتن مجسمه خدایان عیلامی در کنار بستر رودخانه کرخه در حال حرکتند. این کتیبه، صحنه ای را ترسیم می کند که آشوریان پس از پیروزی، درست در نقطه ای در حال حرکت هستند که به طور دقیق پایین تر از شهر عیلامی مدکتو، جایی که کرخه وارد دشت می شود، است و این نقطه همان اندیمشک امروزی یا همان گذرگاه استراتژیک جهان باستان است. حاتمیان در ادامه می گوید: سند مهم دیگر دراین باره، کتیبه ای است که در آن آشور بنی اپلی (اشور بانی پال) شرح حمله خود را به سرزمین عیلام در خوزستان بیان می کند.
این پادشاه در آن کتیبه، آورده است: من برای نابود کردن عیلام از راهی وارد شدم که رود وارد دشت می شد. من صدها شهر عیلامی را نابود کردم و زیگورات (چغازنبیل) را که آجرهایش از نوع مس صیقلی ساخته شده بود، خراب کردم. عیلام را به طور نمادین از نقشه حذف کردم و آنگاه سربازان عرب و عیلامی درشکه مرا تا معبد آشور و ایشتر حمل کردند.
حاتمیان اشاره کرد که این اسناد نشان می دهد این گذرگاه تا چه حد در هزاره های قبل از میلاد مهم و سرنوشت ساز بوده و مورد استفاده قرار گرفته به طوری که طومار تمدن دیرپای عیلامی از همین گذرگاه درهم پیچیده شده است.
حاتمیان به سند جدیدتری نیز اشاره می کند که مبین این نکته است که این گذرگاه حتی در دوره های بعدی تاریخ یعنی عصر ساسانی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. نبرد شاپور ساسانی در ۲۶۰ میلادی نیز سند خوبی برای اثبات این گذرگاه باستانی است.
پادشاه قدرتمند ساسانی در نبرد با والرین پادشاه روم این پادشاه را اسیر می کند و پس از این که خوزستان را به عنوان یک بستر مناسب برای تثبیت امپراتوری ساسانی انتخاب می کند، پادشاه روم را به همراه دیگر اسرای رومی از گذرگاه اندیمشک امروزی وارد خوزستان می کند و برای ساختن مجموعه شهر اندامش و نیز جندی شاپور از آنها استفاده می کند.
سند بعدی نشان می دهد، این گذرگاه باستانی حتی در دوره اسلامی نیز مهم و مورد توجه بوده است. ایلخانان مغول از این گذرگاه استفاده کردند تا دشمنان اصلی خود یعنی حکومت عباسیان را در بغداد مغلوب کنند. در واقع بهترین نقطه ای که مغولان می توانستند بدون کوچک ترین مانعی به بغداد دسترسی پیدا کنند، همین گذرگاه استراتژیک بوده است. ایلخانان مغول که پایانه نظامی خود را در محدوده شهر اندیمشک قرار داده بودند، تا حدودی توانستند به اهداف مورد نظر خود در منطقه دست یابند.