تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر دزفول در دوره پهلوی( 1304- 1357)

دزفول،از فرود تا فراز

دکتر عباس امام

(نویسنده، مترجم، و خوزستان پژوه)

۱. مقدمه

دررتبه بندی فعلی شهرهای خوزستان ازلحاظ سطح توسعه یافتگی،کارشناسان عموما براین باورند که شهرستان دزفول از لحاظ شاخص های رسمی آماری توسعه ی اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی،بعد از اهواز در صدر قرار دارد(گفتگوی تلفنی نگارنده با دکتر سید مرتضی افقه،از متخصصان شناخته شده مباحث توسعه).اما،جالب است بدانیم تقریبا صد سال پیش(نقطه آغاز ورود ایران به دوران تجددهمگانی)،دزفول گرفتارچنبره عقب ماندگی مزمنی بود؛البته در کنار دیگرشهر و روستاهای فلاکت زده خوزستان که همگی هر یک به نوعی دستخوش ناامنی،فقر،بی سوادی،عدم وجودبهداشت مناسب،کشاورزی کارآمد،صنعت روزآمد،تجارت پویا،ودیگر شاخص های یک زندگی شرافتمدانه انسانی بودند.گزارش های متعدد فقر و فاقه دامنگستر دزفول و توابع آن  تا صد سال پیش،درآثارنویسندگان و محققان خارجی،داخلی و دزفولی بسیاری در دسترس می باشد(ازجمله، دیولافوآ،۱۳۷۶؛لافتوس،۱۳۸۵؛نجم الدوله، ۱۳۸۵؛حسنعلی خان افشار،۱۳۸۲؛قادرپناه،۱۳۹۶؛افشاریان زاده،۱۴۰۰).کتاب سرتاسر سند و مدرک غلامرضا درکتانیان با عنوان“تحولات اجتماعی،فرهنگی و اقتصای شهر دزفول در دوره پهلوی(۱۳۰۴- ۱۳۵۷)”سرگذشت مستند گذار ازآن فرود دردآوردیروزین به فراز امیدآفرین امروزین دزفول است.

عکس جلد کتاب

۲. پیشینه مولف؛دکترغلامرضا درکتانیان

دکترغلامرضا درکتانیان(زاده  ۱۳۴۷دزفول)با مدرک دکترای تاریخ محلی از دانشگاه اصفهان،درحال حاضر پرکارترین نویسنده دزفولی در زمینه های تاریخ انقلاب اسلامی در دزفول و نیز ارزش های دفاع مقدس در این شهر است،و شاغل در”سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران” در تهران.عناوین پاره ای از آثار درکتانیان به شرح زیر است:

  1. انقلاب اسلامی در دزفول(تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۹۸)
  2. تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات علامه شیخ عباس مخبر دزفولی(تهران: مرکز اساد انقلاب اسلامی،۱۳۹۷)
  3. از دزفول تا سرچشمه؛زندگی و مبارزات شهید حجت الاسلام سید محمد کاظم دانش(تهران: نشر سوره،۱۴۰۱)
  4. شهید پیشرو؛زندگی و مبارزان شهید حجت الاسلام عبدالحسین سبحانی(تهران: نشرسوره،۱۴۰۱)
  5. دزفول؛ ۲۴ مهر ۱۳۵۷. نشریه مطالعات تاریخی، تابستان ۱۳۸۸، ش. ۲۵.
  6. سال حزبی در دزفول به روایت اسناد .نشریه مطالعات تاریخی،بهار ۱۳۸۸،ش. ۲۴.
  7. روایت روحانی مبارز دزفول،عبدالحسین سبحانی، نشریه مطالعات تاریخی، زمستان ۱۳۸۷، ش. ۲۳.
  8. ارزیابی تاثیر طرح عمران منطقه ای خوزستان بر شهر دزفول ۱۳۳۵-۱۳۵۵/ ۱۹۵۶- ۱۹۷۶ (با همکاری دکترمرتضی نورایی/دکترمحمددهقان نژاد، و دکتر مسعود صفایی پور). نشریه تحقیقات تاریخ اجتماعی،ش. ۲.
  9. بررسی تحولات بهداشتی شهر دزفول در دوره پهلوی(۱۳۰۴- ۱۳۵۷).نشریه گنجینه اسناد،س.۲۷،بهار ۱۳۹۶،ش. ۱.

 

  1. بررسی محتوای کتاب

با این پیشینه شناخت از تاریخ زادگاه خویش،و نیز دلبستگی به ارزش های سال های دفاع مقدس است که درکتانیان آغازین صفحه کتاب خود را این گونه شروع می کند:تقدیم به روح بلند شهدای عملیات فتح المبین،بالاخص فرمانده بسیجی شهید سردار غلامحسین درکتانیان. “تحولات اجتماعی،فرهنگی و اقتصای شهر دزفول در دوره پهلوی(۱۳۰۴- ۱۳۵۷)”را سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۷ در تهران منتشر کرده است؛در ۲۷۶صفحه،۱۰۰۰نسخه،وبه قیمت ۳۰هزارتومان.کتاب،افزون بر”سخن نخست”،”پیشگفتار”،و “مقدمه”،دربرگیرنده ۴ فصل(بدنه اصلی اثر)،”فهرست نقشه ها”،”فهرست جدول ها”،”پیوست ها”،”منابع”،و “نمایه ها” نیز می باشد. ساختار،روش تحقیق،و شیوه بخش بندی کتاب،نشان می دهد که اثر در اصل یک پایان نامه دانشگاهی(کارشناسی ارشد و یا شاید دکتری)بوده است،وهمین نخستین نقطه قوت ارزش محتوایی کتاب تلقی می شود.

درباره تاریخ دزفول معاصر،کتاب ها،کتابچه ها،و مقالات بسیاری در زمینه های گوناگون نگاشته شده، اما می توان گفت که این کتاب “از جنبه استنادی” در نوع خود در این زمینه بی نظیر است؛کتابی که تقریبا هرصفحه آن دربرگیرنده سند،مدرک، نقل قول،و امثال آن هاست.پژوهش درکتانیان درواقع”به این پاسخ می دهد که آیا اجرای طرح های]دوران رضاشاه پهلوی و محمدرضا شاه پهلوی[،باعث ایجاد تحول و توسعه در اقتصاد این ناحیه شده،و به تبع آن توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی و فرهنگی نیز صورت گرفته است یا خیر؟”(پیشگفتار،ص. ۱۶). پرسش تحقیق درکتانیان به لحاظ گفتمان سیاسی رایج، پرسشی است پرچالش و تابوشکن.اما او که با نگاهی تاریخی- تحلیلی به  ریشه ها و روند رشد و توسعه دزفول پرداخته بر سختی کارخود واقف بوده است،و به همین دلیل می گوید با اندیشه ای واقع بینانه و استنادی”این تفکر را که کلیه اقدامات دوره پهلوی ها به ضرر مملکت بوده و برای غارت کشور صورت می گرفته را کنارگذاشته و با رویکرد تاریخی به توسعه به دور از حب و بغض ها به تجزیه و تحلیل منابع پرداخته است”(پیشگفتار،ص. ۱۶). برای انجام این کار،وی علاوه بر بررسی ده ها منبع چاپی”با افرادسالخورده و مطلع با خاستگاه های طبقاتی مختلف،از جمله روحانیون،خوانین،زمین داران بزرگ،کارگران،کشاورزان،کسبه و اصناف،مدیران و کارشناسان حوزه های فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی آن دوره،استادان و اهل قلم و پژوهشگران دزفول مصاحبه”کرده است(پیشگفتار،ص. ۱۶).

 

نقشه قدیمی شهر دزفول

درباره سرآغاز رشد و توسعه و نیز نوسازی ابعاد گوناگون زندگی شهر و روستاهای دزفول،درکتانیان بر این باور است که این جریان در دوره پهلوی اول در دزفول دیرتر از سایر شهرهای ایران شروع شد و با شیبی ملایم صورت گرفت،اما در دوره پهلوی دوم اجرای طرح های عمرانی از جمله طرح توسعه یکپارچه منابع طبیعی منطقه خوزستان( The Unified Development of the Natural Resources of the Khuzestan Region)درقالب برنامه هفت ساله دوم،جریان نوسازی را در این شهر شدت بخشید.به گفته وی”بخش عمده طرح عمران منطقه ای خوزستان(Khuzestan Development Services)به دلیل وجود آب فراوان و خاک حاصلخیز در منطقه دزفول اجرا و باعث شتاب جریان نوسازی در این شهر شد.این طرح،توسط “سازمان برنامه” و با مشارکت “شرکت توسعه منابع نیویورک”( (New York Development Servicesانجام و اعتبار آن با وام بانک جهانی محقق شد.با اجرای همین طرح کلان توسعه ای بود که سد دز و شبکه برق منطقه ای ایجاد گردید و توسعه شبکه برق شهری منطقه عمومی دزفول،اندیمشک،شوش،شوشتر،هفت تپه،گتوند و مناطق روستایی پیرامون آن ها محقق گردید،و در کنار آن هاایجاد و توسعه کشاورزی آبی در منطقه،احیای صنعت نیشکر،برنامه های آموزشی جهت پیشرفت کشاورزی و دامپروری باعث رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی شهر دزفول شد(پیشگفتار، ص. ۱۵؛امام، ۱۳۹۶، صص ۲۳۷- ۲۹۴؛امام ۱۴۰۱ الف و ب ؛آل یاسین،۱۳۹۷).

در”مقدمه” کتاب و در حجم ۲۰ صفحه، مولف به مباحث نظری مرتبط با توسعه و نوسازی جوامع در جهان می پردازد و با ارایه یک تقسیم بندی زمانی پنج مرحله ای( به نقل از والت ویتمن روستو Walt Whitman Rostow) می کوشد تا تحولات توسعه ای جهان،ایران و دزفول را به نوعی بر آن دسته بندی پنج مرحله ای منطبق سازد. مدل روستو،درواقع چارچوب مفهومی- تحلیلی کتاب می باشد و شامل این مراحل است:جامعه سنتی،مرحله ماقبل خیز/مرحله مقدماتی،مرحله خیز/جهش اقتصادی، مرحله بلوغ اقتصادی،و مرحله مصرف انبوه.درکتانیان،در این بخش با بررسی منابع فارسی و غیرفارسی(ترجمه شده) ذیربط اشراف خود برپایه های نظری موضوع  پژوهش را به اثبات رسانده است. در این بخش،کلیات چگونگی گذار دزفول و توابع آن از یک “جامعه سنتی” پایان قرن سیزدهم خورشیدی به یک جامعه “درحال توسعه”قرن چهاردهم خورشیدی در یک بازه زمانی حدودا  ۵۰ ساله توصیف و تشریح شده است( از ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷).

فصل نخست کتاب،با عنوان”جغرافیای تاریخی و تحولات کالبدی شهر دزفول” با حجم ۴۰ صفحه به روایت مستند و تاریخی چگونگی ایجاد تحول در عناصر کالبدی اصلی تشکیل دهنده شهر و بویژه هسته مرکزی دزفول و محلات گوناگون آن می پردازد. درکتانیان، تحولات بنیادین توسعه شهری دزفول را به دو بازه زمانی تقسیم کرده است؛بازه زمانی ۱۳۰۴- ۱۳۴۵ و بازه زمانی ۱۳۴۵- ۱۳۵۷. درآغازین سال های بازه زمانی نخست است که دزفول کهنه و فرسوده با محلاتی درهم تنیده و بی بهره از مظاهر یک جامعه شهری نوین، و در واقع سکونتگاهی کهن با شش دروازه(دروازه بختیاری/دروازه امام رضا دیمی/دروازه شوشتر/دروازه شاه خراسان/ دروازه صابیون/ دروازه پل)با اقداماتی ضربتی روبه نوشدن می گذارد. تا این زمان،دزفول شامل دو محله بزرگ “حیدرخانه” و “صحرابدر”می باشد که هریک از این دو محله خود شامل چندین محله کوچک تر می باشند. در همین دوره است که برای نخستین بار واژه “خیابان” به گوش مردم می رسد چرا که با دشواری های بسیار و برخی مقاومت های اهالی،شهرداری موفق می شود سه خیابان در شهر احداث کند که به ترتیب با نام های خیابان ۱ (ششم بهمن سابق/شهید منتظری فعلی)در سال ۱۳۱۱،خیابان ۲ (پهلوی سابق/امام خمینی فعلی) در سال ۱۳۱۱،و خیابان ۳(سیروس سابق/طالقانی فعلی)در سال ۱۳۳۵معروف می شوند. “بین ترتیب،سیما و هویت بافت قدیم که شهری قرون وسطایی و محصور بود،تغییریافته و شهری که محدوده های رشد فیزیکی آن از میان برداشته شده بود در جهت دست یافتن به سیما و هویتی نوین گام برداشت”(ص. ۵۹). همین اقدامات و مثلا برپایی ساختمان عظیم،مدرن وشیک بانک ملی مرکزی دزفول باعث می شود تا “مرکز شهر”((city center/downtownحول محور تجاری دو بازار قدیم شهر(بازارکهنه و بازارخراطان)شکل بسامان تری بگیرد.اقدامات تجددگرایانه توسعه شهری و روستایی دزفول در بازه زمانی دوم(۱۳۴۵-۱۳۵۷)بسیار گسترده و متعدد و متکثر بوده است، و بناچار اشاره وار از چند مورد آن نام می بریم:

  1. ساخت سد عظیم دز و دو سد تنظیمی علی کله و سد تنظیمی پایین دست پل قدیم و نیز احداث صدها کیلومتر کانال های درجه ۱ و درجه ۲ در تمام روستاهای پایین دست شهر که کشاورزی و دامپروری منطقه را به نحوی مثبت زیروروکرد چراکه”سیستم ابیاری سنتی کارآیی لازم را نداشت و هزینه های زیادی را به کشاورزان تحمیل می کرد… همین امر،باعث افزایش ۳۰ درصدی آبیاری زمین های مزروعی در مقایسه با سیستم قدیمی شد”(صص. ۷۵-۷۴)
  2. تخریب کوشک سابق و ساخت میدان تاج سابق/میدان شیخ مرتضی انصاری
  3. احداث پل جدید/پل دوم دزفول که نه تنها انقلاب در ترافیک شهر و سهولت تجارت و بازرگانی شهر و روستاها بلکه خود باعث تغییر هرچه بیشتر رنگ و روی شهر به سوی محیطی مدرن ترگردید
  4. مرمت و بازسازی فضاها و مکان های مذهبی به شکلی کاملا درخور و آبرومندانه از سوی سازمانی جدید به نام اوقاف؛مانند بازسازی مسجد جامع،بقعه های سبزقبا،رودبند،محمدبن جعفر و …
  5. احداث چندین خیابان جدید براساس اصول معماری و شهرسازی جدید؛مانند خیابان های سی متری/شریعتی فعلی،خیابان فروهر،خیابان آفرینش،خیابان ۴۵ متری،خیابان طاهری،خیابان روستا و چندین خیابان دیگر
  6. احداث چندمیدان و فلکه جدید؛مانند میدان مجسمه/میدان امام فعلی،فلکه مثلث،فلکه حاج مرادی،فلکه یعقوب لیث
  7. ساخت دو سینما؛ “سینما تاج” در کنار میدان تاج/میدان شیخ مرتضی انصاری فعلی و “سینما جاوید” در انتهای خیابان سیروس یا دروازه شوشتر/طالقانی فعلی
  8. احداث شبکه های آب و برق برای نخستین بار در سطح شهر و روستاها

فصل دوم کتاب،روایت مستند تحولات پرشتاب،عمیق،و گسترده اجتماعی و فرهنگی شهر دزفول در بازه زمانی ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷ می باشد. نمونه های بسیاری از این تحولات آموزشی، بهداشتی،ورزشی،فرهنگی،هنری،گردشگری و غیره در حدود ۸۰ صفحه به خواننده ارایه گردیده اند. مجموعه سیاست های نوگرایانه رضاشاه و محمدرضاشاه پهلوی در سطح شهر و روستاهای دزفول به گونه ای بود که گاه با مخالفت روحانیون و گاه با همکاری و همدلی آن ها صورت می گرفت( صص. ۸۶- ۹۰). همین تحولات نوگرایانه اقتصادی- اجتماعی،باعث تضعیف اقتدار و هیمنه خوانین و بزرگ مالکان شهر گردید(صص. ۹۰-۹۳). دو منطقه جدید نظامی پادگان تیپ دو زرهی و پایگاه هوایی وحدتی نیز از طرق مختلف بر تغییر و تحول در بافت شهر و فرهنگ عمومی آن موثر شدند(صص. ۹۳-۹۴). همچنین،با تحول عمومی در تجارت و بازرگانی کشور،اصناف و بازاریان شهر نیز هم از لحاظ عددی افزایش بسیار چشمگیری یافتند و هم رونق بازارشان دوچندان شد(صص. ۹۴-۹۵). به نوشته درکتانیان،اما خرده مالکان دچار مشکلات بسیاری شدتد(صص. ۹۶-۹۷). با گسترش شدید زمینه های فعالیت کارگران و مهاجرت اقشار جدید به شهر”مسایل و مشکلات پیچیده فرهنگی و سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی نیز دامنگیر دزفول شد”(صص. ۹۷-۹۹). درباره اشتغال زنان،در حالی که در سال ۱۳۳۵اشتغال زنان در حد ۴% بود، حدود ده سال بعد این رقم به ۱۴% کل نیروی کار شاغل شهر دست یافت(ص. ۱۰۱). آثار اقتصادی – اجتماعی مثبت تحولات جمعیتی در منطقه اجرای طرح های کشت و صنعت از طریق جداول و نمودارهای زیادی به خواننده عرضه شده اند؛از جمله ازدیادچشمگیربرداشت محصولات کشاورزی،ارتقای شدید سطح سوادآموزی و بهداشت و توسعه روستایی،بهبود وضع حقوقی زنان روستاها،کاهش مرگ و میر ها،پیدایش و گسترش شهرک های جدیدالاحداث در پیرامون شهر(صص. ۱۰۸-۱۲۰). وضعیت فلاکت بار و بدنام بهداشت شهر که بازتاب آن جنبه ملی و حتی فراملی یافته بود و در آثار تاریخی و سفرنامه های ایرانیان و انیرانیان از نقاط بس تاریک این شهر محسوب می شد(بخصوص بیماری های تراخم و فلج اطفال،مالاریا، بیلاریوز/خون شاشی،سوءتغذیه،آب شرب ناسالم و آلوده،تیفوس و تیفویید،کچلی اطفال و بزرگسالان و غیره)به گونه ای بود که گاه باعث مرگ صدها نفر می شد(صص. ۱۱۹-۱۲۴)،اما با اجرای برنامه هایی در آن دوبازه زمانی عملا ریشه کن شدند؛ بویژه با نقش افرینی دکتر آنتوان رگنر از اتریش و پروفسورمحمدقلی شمس از پاریس/تهران(صص. ۱۲۸-۱۳۳). تحول در آموزش و پرورش دزفول و حومه از نقاط عطف بسیار چشمگیر این دوره بوده که درکتانیان هم با عدد و رقم و جداول و نمودارهای آماری مطرح کرده و هم از طریق مصاحبه با مردم،فرهنگیان،صاحب منصبان پیشین آموزش و پرورش شهر و هم نقل قول از آثار مکتوب ذیربط تشریح کرده است. ورزش دزفول که تا سال ۱۳۰۰ فقط محدود به کشتی زورخانه ای و غیرحرفه ای بود، بعدها تحولات شگرفی را به چشم دید؛پیدایش و گسترش رشته های نوین فوتبال،والیبال،بسکتبال،بوکس،دوو میدانی،دوچرخه سواری،تنیس، و نیز احداث دو استادیوم فوتبال،استخر شنا،و از همه مهم تر ملی کردن و بعد ها بین المللی کردن نام و آوازه کشتی دزفول(صص. ۱۴۰-۱۴۱). همچنین،با اندکی تلاش های سازمان های ذیربط،جاذبه های گردشگری شهر و صنایع دستی نیز باعث جذب گردشگران بسیار و رونق هنرهایی مانند خراطی،عبابافی،ورشوسازی،آهنگری،گبه بافی،جولهری و غیره شدند؛ بویژه در بازار کهنه دزفول و برخی محلات قدیم شهر.درهرحال،مجموعه این اقدامات گسترده و پیوسته نوگرایانه باعث شد تا”طبقه متوسطی در شهر بوجودآید”(ص. ۱۴۲)و می دانیم که همین طبقه متوسط خود مایه شتاب هرچه بیشتر تحولات گوناگون می شود.

“بررسی تحولات اقتصادی و تاثیر آن بر شهر دزفول” عنوان فصل سوم کتاب است، با حجمی درحدود ۵۰ صفحه با مجموعه گسترده ای از ارقام و آمار در قالب جداول،نمودارها،و تصاویر و همراه با بحث و بررسی های توصیفی و استنباطی. از آنجا که محوراقتصاد دزفول به دلایل اقلیمی تا کنون همواره بخش کشاورزی بوده،جای شگفتی ندارد که در این فصل شاهد رشد تمامی شاخص های حوزه های مرتبط با کشاورزی شهر و روستا باشیم؛ازجمله در باغداری،دامداری،ماهیگیری،شرکت های تعاونی تولید،شرکت های سهامی زراعی،مجموعه شرکت های نوپای کشت و صنعت،تولید و کشت نیشکر،افزایش راندمان زمین های کشاورزی،تنوع در محصولات اساسی کشاورزی،راه اندازی واحدهای کاملا جدید صنعتی کوچک و متوسط،تحول در تجارت و امورخدماتی،راه اندازی تشکیلات عظیم و فوق العاده مفید سازمان آب و برق خوزستان در شمال خوزستان و طرح آبیاری دز،راه اندازی مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد و نظایر آن ها.

در زیر،برای مستندسازی گزاره های پیشگفته به ذکر چند نقل قول از کتاب بسنده می کنم.

  1. ]درباره چندواحد شرکت کشت م صنعت با مشارکت شرکت های خصوصی ایرانی،آمریکایی، و اروپایی[ :

سرمایه گذاری کافی،مدیریت صحیح،استفاده از تکنولوژی جدید،استفاده از بذر اصلاح شده و سموم دفع آفات،و تربیت نیروی ماهر از مهم ترین این ویژگی ها بود(ص. ۱۶۱)

  1. ]درباره طرح تولید و کشت نیشکر هفت تپه[:

بازده مزارع نیشکر در سال،به طور متوسط به حدود ۱۳۰ تن در هکتار رسید که بیشترین بازده تولید نیشکر آبی در یک دوران رشد ۱۱ ماهه در دنیا بود….

شرکت کشت و صنعت هفت تپه،با همکاری کارخانه کاغذسازی پارس برای تعدادی از کارکنان دائم خود شهرک کارگری شوش را در شمال هفت تپه احداث کرد،وتمام احتیاجات زندگی کارگران این شرکت از قبیل مسکن،تغذیه،بهداشت،و فرهنگ از طریق سازمان عمران خوزستان تامین شد(صص ۱۶۶ و ۱۶۸)

  1. ]درباره باغبانی[ :

شرکت کشت و صنعت ایران-آمریکا،ارقام مرغوبی  از جمله پرتقال والنسیا،پرن،کینو،و تامسون را آوردند که نتایج خوبی داشت. منطقه دزفول با آب فراوان و آفتاب خوب و تکنولوژی که خارجی ها آوردند،در بخش باغبانی پیشرفت کرد،و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این رشد و توسعه تداوم یافت(ص. ۱۷۲)

  1. ]درباره دامپروری و دامداری[:

شرکت ایران- آمریکا با همکاری شرکت کلاوسن پروژه های مربوط به دامپروری و کشت علوفه را اجراکردند به طوری که در سال ۱۳۵۰/۱۹۷۱ شرکت های وابسته به صنایع کشاورزی تعاونی ۵۰ هزار راس گاو و گوساله،۲۷۰ هزار راس گوسفند و بره،هزار راس بز،۱۶ هزار راس گاومیش،۲۰ هزار راس اسب و الاغ،۲۸۰ نفر شتر،و بیش از ۸۵ هزار قطعه طیور را نگاهداری می کردند و محصولات آن ها از قبیل گوشت،شیر،لبنیات،پشم،پوست،و تخم مرغ به مصرف منطقه می رسید(ص. ۱۷۳)

  1. ]درباره صنایع دستی محلی[:

در زفول و شوشتر،صنایع دستباف رونق زیادی داشت به طوری که تا سال ۱۳۵۵،تعداد ۷۱ کارگاه در شوشتر،و ۶۰ کارگاه در دزفول،هرکدام با ۱ الی ۳ کارگر مشغول بودند(ص. ۱۷۶)

  1. ]درباره تاثیر تولید برق بر زندگی مردم دزفول:[

بعد از ساخت سد دز و توسعه شبکه برق تحول عظیمی در خوزستان به وجود آمد. قبلا،سیستم سرمایشی در دزفول سرداب هایی بود که در منازل می کندند و هرکدام حدود ۱۰۰ پله داشتند. مردم در روزهای گرم تابستان به آنجا پناه می بردند،اما با تولید برق ارزان به وسیله سد دز،کولرهای برقی و آبی رواج یافت و تحولی در جهت رفاه و آسایش مردم به وجود آمد(به نقل از حسین محتشم نوری ،معاون سازمان آب و برق خوزستان در سال ۱۳۴۲/۱۹۶۴؛ ص. ۱۸۰)

  1. ]درباره فرودگاه دزفول، کوی فعلی آزادگان، و پارک ساحلی دزفول[:

ازجمله برنامه هایی که در طرح جامع دزفول در سال ۱۳۵۲/۱۹۷۴ پیش بینی شده بود،احداث فرودگاه بین المللی دزفول در منطقه بین پادگان و پایگاه بود….همچنین،ایجادشهرکی بین دزفول و اندیمشک برای سرریز جمعیت دزفول و اسکان مهاجران….. و نیز احداث پارک ساحلی دزفول که در سال های اخیر احداث شده نیز جزو برنامه های پیش بینی شده طرح جامع شهر دزفول در سال ۱۳۵۲ بودند….(ص. ۲۰۲)

درباره ارتقای شگفت انگیز شاخص های مرتبط با خطوط ارتباط تلفنی،احداث چندین کارخانه آرد مدرن، توسعه تجارت و امور خدماتی،ازدیاد فزاینده صدور پروانه کسب صنوف مختلف،مشارکت بانک ها و موسسات مالی در توسعه دزفول، و نیز دیگر شاخص های نوسازی جامعه سنتی دزفول، در ادامه همین فصل کتاب اطلاعات ارزشمند مستندی به خواننده ارایه شده است.

فصل چهارم کتاب به ارایه “نتیجه گیری و پیشنهادها”ی درکتانیان اخنصاص یافته که به شکلی فشرده و موجز در حد پنج صفحه پایانی کتاب،به خواننده ارائه شده اند.اگر بخواهم مهمترین نتایج کتاب را مستقیما از زبان خود درکتانیان  نقل کنم،چند مورد زیر می تواند گویای کلیات نتایج کتاب این پژوهشگر تلقی گردند:

  1. عمران و نوسازی در دوره پهلوی،در رشد و توسعه اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی شهر دزفول موثر بود. سیاست های تمرکزگرایانه پهلوی اول،درمقابله با هرج و مرجی که ایران سال های پایانی دوره قاجار را فراگرفته بود،سیاستی لازم و ضروری بود چراکه در مورد موضوع موردبررسی (شهر دزفول)امنیت که یکی از بسترهای مهم توسعه است وجود نداشت،و دزفول در نتیجه ضعف دولت مرکزی به خصوص در ایام زمستان تا آخر فروردین گرفتار تعدیات عشایر گوناگون اطراف شهر بود.(ص. ۱۹۹)
  2. عموم مردم در فقر و مذلت و بیماری زندگی می کردند. کشاورزی سنتی و محصول بسیار کم بود.برای فروش این محصول کم هم،مشکل کم نبود چراکه راه وجود نداشت و کشاورز حتی لنگ دورکمرش هم وصله داشت…(ص. ۱۹۹)
  3. صنایع،فقط دستی بود و و سنتی با تولید اندک و نامرغوب(ص. ۱۹۹)
  4. کشاورزی دزفول،به چنددلیل دگرگون شد و توسعه یافت؛ سیستم ترویج کشاورزی،استفاده از کود شیمیایی،آموزش روستاییان،در اختیارگذاشتن بذر اصلاح شده و آموزش مانند واکسیناسیون دام ها،علاوه بر آن اخداث راه های ارتباطی با بازار و محل فروش محصولات کشاورزی،استفاده از آب تنظیم شده شبکه آبیاری جدید از طریق نهادهایی مانند سازمان آب و برق خوزستان و مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد کشاورزی منطقه را توسعه داد،به گونه ای که برخی دهقانان با داشتن کمتر از پنج هکتار زمین،بالاترین رکورد برداشت محصول را داشتند.این طرح در افزایش تولید برای سبزی کاران نزدیک شهر نیز موثر بود(ص. ۲۰۱)
  5. در خصوص توسعه معابرو خیابان ها و تخریب اماکن و منازل اهالی مسیر این خیابان ها نیز هیچ مشکل خاصی وجود نداشت و مردم وقتی می دیدند که وضع شهر بهتر می شود،مخالفتی نمی کردند(ص. ۲۰۱)
  6. مردم دزفول از برنامه های توسعه در صورتی که با اعتقادات دینی شان اصطکاکی نداشت،استقبال می کردند. آنها،معمولا در این امور گوش به فرمان بزرگان و علمای شهر بودند که این بزرگان هم روحانیون بودند و هم خوانین(ص. ۲۰۲)

این همه،اما به این معنا نیست که درکتانیان این فرایند توسعه را کاملا بی عیب و نقص می داند و بری از کاستی و ناکامی ها. در سرتاسر کتاب،مواردی از دیدگاه های انتقادی وی به چگونگی اجرای این فرآیند تجددگرایانه در دزفول و روستاهای آن نیز به چشم می خورد اما حجم این انتقادات در برابر بیان مظاهر گوناگون تحولات مثبت حاصل از توسعه دزفول،به هیچ وجه چندان نیست که به ارزیابی بسیار مثبت و همدلانه مولف به آن فرایند فرازبخش خدشه ای وارد آورد. امید است درآینده از پژوهشگری چنین واقع بین و تابوشکن،شاهد انتشار آثاری ارزشمند از این گونه باشیم.

 

منابع

  • آل یاسین، احمد(۱۳۹۷)(مصاحبه،تحقیق،و تدوین رویا محمدلو). تاریخ شفاهی توسغه خوزستان: خاطرات احمد آل یاسین. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه رکزی جمهوری اسلامی ایران.
  • افشار،حسنعلی خان(۱۳۸۲). سفرنامه لرستان و خوزستان(اراک،بروجرد،خرم آباد،دزفول و شوشتر) و رویدادهای شاه مرد ۱۲۶۴ ه. ق. مصحح، حمیدرضا دالوند. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • افشاریان زاده،احمد( ۱۴۰۰)(به اهتمام محمدحسین حکمت فر).تاریخچه بیماری تراخم در دزفول و خدمات پروفسورشمس. دزفول: انتشارات دارالمومنین.
  • افقه،سید مرتضی(۱۴۰۱). تماس تلفنی با عباس امام، ۵/۱۰/۱۴۰۱.
  • امام،عباس( ۱۳۹۶ ). از خوزستان و خوزستانی‌ها. اهواز: انتشارات معتبر.
  • امام،عباس(۱۴۰۱الف). ” آیینه تمام نمای نخستین برنامه توسعه همه جانبه خوزستان: تاریخ شفاهی توسعه خوزستان، گاهنامه نامه ی خوزستان؛ همچنین، سایت خبرگزاری ایسناخوزستان، سه شنبه ۱۰/۳/۱۴۰۱.
  • امام،عباس(۱۴۰۱ ب). نمایه آبادگران غیرخوزستانی خوزستان؛ “عمران خوزستان” افخمی. سایت خبرگزاری ایسنا خوزستان،سه شنبه ۲۱/۴/۱۴۰۱.
  • دیولافوآ، ژن( ۱۳۷۶)(مترجم ایرج فره وشی)(چاپ چهارم). سفرنامه خاطرات کاوش های باستان شناسی شوش ۱۸۸۴- ۱۸۸۶. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • قادرپناه،علیرضا( ۱۳۹۶)(به اهتمام محمدحسین حکمت فر). غریبه مهربان: زندگینامه و خدمات پزشکی دکتر آنتون رگنر،پزشک اتریشی در دزفول/سال های ۱۳۲۸-۱۳۳۴ ه. ش.
  • لافتوس،ویلیام کنت( ۱۳۸۵)(مترجم عباس امام). نخستین کاوشگرشوش: سفرنامه پژوهشی سرهنگ لوفتوس »، تهران: نشر شادگان.
  • نجم الدوله، عبدالغفار ابن علی محمد( ۱۳۸۵). سفرنامه خوزستان حاج عبدالغفار نجم الملک(به کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: انجمن آثار و مفاخرفرهنگی.

 

 

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *