محمدرضا سلمانی عبیات پژوهشگر تاریخ شیعه

خانم دکتر فهمیه فرهمند پور در برنامه سوره شبکه چهار سیما در خصوص شخصیت مختار ابو عبیده ثقفی به اظهار بعضی از موارد پرداختند که نیازمند توضیح و پاسخ مکفی است. شایان ذکر است که نگاه به تاریخ اسلام هیچگاه نباید نگاهی سطحی باشد و این نگاه باید مشتمل بر واقعیت های اجتماعی و سیاسی آن برهه تاریخی ارزیابی گردد چرا که عدم در نظر گرفتن حساسیت های این موضوع موجب اظهار نظر های غیر علمی و گاها جبران ناپذیر خواهد شد . ایشان در بخشی از سخنان خود می گوید:

حتی وقتی مختار رابطه‌اش با ابن‌زبیر به هم خورده و در کوفه موفق شده باز هم به والی زبیریان کمک می‌کند تا جان سالم به در ببرد. از طرفی مختار تا مدت‌‌ها به سراغ قاتلان امام نمی‌رود و زمانی این کار را می‌کند که به خاطر وضعیت اقتصادی حکومتش تحت فشار افکار عمومی است و این کار را به عنوان آخرین برگ برنده رو می‌کند و می‌توان نتیجه گرفت که مختار بیشتر از آن که یک انقلابی شیعه باشد یک سیاستمدار است.

برای ورود به این بحث ابتدا باید مختار و شخصیت او را مورد ارزیابی قرار داد ، گرچه که پیش از مختار قیام هایی از جمله قیام توابین و قیام سیستان رخ داده است ، اما قیام مختار به عنوان بزرگترین قیام پس از شهادت امام حسین (ع) شناخته می شود که منجر به استقرار حکومتی مستقل گردید . در خصوص مختار می نویسند:

و کان مولده فی عام الهجره، و حضر مع أبیه الناطف‌ و هو ابن ثلاث عشره سنه، و کان یتفلّت للقتال فیمنعه سعد ابن مسعود عمّه‌ ، فنشأ مقداما شجاعا لا یتّقی شیئا، و تعاطى‌ معالی الامور، و کان ذا عقل وافر، و جواب حاضر، و خلال مأثوره، و نفس بالسخاء موفوره، و فطنه تدرک الأشیاء بفراستها، و همّه تعلو على الفراقد بنفاستها، و حدس مصیب، و کفّ فی الحروب مجیب، و قد مارس‌ التجارب فحنّکته، و لامس‌ الخطوب فهذّبته.

مختار در سال هجرت به دنیا آمد . بهمراه پدرش در قضیه ناطف حضور پیدا کرد در حالی که ۱۳ سال سن داشت و همراه سعی میکرد در درگیری ها و جنگ ها مشارکت داشته باشد ولی عمویش مانعش می شد. پس یک شخصیت شجاع پرورش یافت و عقلی بزرگ داشت و حاضر جواب و بسیار باهوش بود و تجارب بسیار خوبی داشت .

ذوب النضار فی شرح الثار نویسنده : ابن نما الحلی  جلد : ۱  صفحه : ۶۱

و کان المختار ذا مقول مشحوذ الغرار، مأمون العثار، إن نثر سجع، و إن نطق برع، ثابت الجنان‌ ، مقدّم الشجعان، ما حدس إلّا أصاب، و لا تفرّس قطّ فخاب، و لو لم یکن کذلک لما قام بأدوات المفاخر، و رأس على الامراء و العساکر

ابن نما حلی به خوبی شخصیت مختار را می ستاید و او را دارای سجایای اخلاقی و شخصیتی ارزشمند می داند و از جهات مختلف او را شایسته می داند که پیشگام لشگر ها باشد.

ذوب النضار فی شرح الثار نویسنده : ابن نما الحلی  جلد : ۱  صفحه : ۶۷

همانگونه اشاره شد ، فاجعه شهادت امام حسین(ع) در ۱۰ محرم ۶۱ هجری ، موجب بروز برخی از قیام هایی شد که اساس و هدف آنان قیام بر علیه بنی امیه و بنی مروان بود . درواقع یکی از اساسی ترین و گسترده ترین این قیام ها ، قیام مختار است که نتنها همه ی عاملان فاجعه کربلا را به سزای جنایاتشان رساند ، بلکه منجر به تشکیل حکومتی منتسب به آموزه های شیعه شد. شایسته توجه آنکه مختار در نخستین سخنرانی خود در مسجد کوفه خود را خونخواه امام حسین (ع) می داند :

المطالب‌ بدم ابن بنت رسول ربّ العالمین‌ 

من خون خواه فرزند دختر رسول خدا هستم

ذوب النضار فی شرح الثار نویسنده : ابن نما الحلی    جلد : ۱  صفحه : ۱۰۹

اساساً مختار شرط بیعت با خود را خونخواهی امام حسین (ع) میدانست و بر همین اساس با مردم بیعت کرد و هیچگاه این مسئله را نه به دست فراموشی سپرده و نه آن را از اولویت های خود حذف کرده بود.

کان من شروط بیعته الطلب بدماء أهل البیت وجهاد المحلین والدفع عن الضعفاء فکانت تلک الشروط دقیقه وواضحه ومحدده، فهو بذلک قد وضح ومنذ الیوم الأول لأمارته أن دماء آل البیت من أولویاتدولته وأهدافه، وبقی ینتظر اللحظه المناسبه للقیام بذلک.

یکی از شروط بیعت او مطالبه خون اهل بیت و جهاد و دفاع از مستضعفین بود که آن شرایط دقیق و روشن و مشخص بود و بدین ترتیب تصریح کرد در روز اول حکومتش که خون خواهی اهل بیت یکی از اولویت ها و اهداف حکومتش است و همواره منتظر لحظه مناسب برای این کار بود.

شخصیه المختار الثقفی عند المؤرخین القدامى نویسنده : الغزی، سالم لذیذ والی    جلد : ۱  صفحه : ۲۷۸

بنابر نظر پژوهشگران تاریخ ؛ “دلایل بسیاری” وجود دارد که نشان می دهد که شعار قیام مختار نه تنها یک شعار بلکه یک هدف حقیقی بود .

وهناک شواهد کثیره تدل على أن المختار کان یرید الأخذ بثأر الإمام الحسین (علیه السلام)، فقد صرح بهذا الأمر مرات عده

شخصیه المختار الثقفی عند المؤرخین القدامى نویسنده : الغزی، سالم لذیذ والی    جلد : ۱  صفحه : ۳۱۰

او همواره به دنبال فرصتی مناسب برای اجرای وعده و هدف قیامش در خونخواهی امام حسین بود و تاریخ شهادت می دهد که قضیه مجازات قاتلان امام حسین علیه السلام و یارانش پس از قضیه “جبانه السبیع” که نبردی با یکی از قبایل بود رسما آغاز گردید.

فإنّ المختار کان متحمساً حماساً شدیداً لهذا المبدأ بعید مقتل الإمام الحسین علیه السلام و کان یقول : اطلبوا لی قتله الحسین فإنه لا یسوغ لی الطعام والشراب حتى أطهر الأرض منهم وأنقی المصر منهم.

مختار میگفت: قاتلان امام حسین علیه السلام را برایم بیاورید ، چرا که هیچ آب و خوراکی بر من جایز نیست تا آنکه زمین را از قاتلان امام حسین (ع) پاک کنم.

 الثورات العلویه فی مرویات المؤرخین المسلمین حتى نهایه العصر العباسی الاول نویسنده : عباس، مریم رزوقی ولید    جلد : ۱  صفحه : ۱۵۹

الطبری، محمد بن جریر ، تاریخ الرسل والملوک، ج۶، ص۵۷

بر این اساس ، آنچه که خانم فرهمند پور مبنی بر اینکه ” مختار تا مدت‌‌ها به سراغ قاتلان امام نمی‌رود و زمانی این کار را می‌کند که به خاطر وضعیت اقتصادی حکومتش تحت فشار افکار عمومی است و این کار را به عنوان آخرین برگ برنده رو می‌کند” اساسا تهی از منبع تاریخی است چرا که هیچگاه اولا آغاز مجازات عاملان قتل امام حسین (ع ) تاخیر بسیاری ندارد و ثانیا هیچگاه مساله اقتصادی در این موضوع دخالتی نداشته است .

شایسته ی اشاره است که بعد از قضیه جبانه السبیع ، جستجوی خانه به خانه برای شناسایی قاتلان امام حسین علیه السلام و یارانش ؛ برای نخستین بار در کوفه توسط مختار رخ داد و خانه های سرداران ابن زیاد را به کلی در کوفه از بین برد و جمع گسترده‌ای از آنان را به روش های مختلف به قتل رساند .

وأمره أن یجمع ألف رجل من الفعله بالمعاول، وتتبع دور من خرج إلى قتال الحسین بن علی، فیهدمها

الدینوری ، الأخبار الطوال، ص۲۶۸.

اما اینکه چرا بلافاصله و پس از روز فتح کوفه توسط مختار “اقدام جدی” برای شناسایی و مجازات قاتلان امام حسین (ع) صورت نگرفت معلول چند علت اساسی است موضوعی که ریشه در وضعیت پیچیده و بغرنج کوفه در سده نخست هجری داشت.

فقد کان محاطاً بالأعداء من کل الجهات، فالأمویین أعداؤه الألداء یتربصون به من جهه الشام، وآل الزبیر یجاورونه من جهه البصره، وجهه ثالثه لا تقل خطراً عن هؤلاء وهم أشراف الکوفه وقتله الحسین وشیعه آل أمیه وآل الزبیر الذین یهددون دولته من الداخل، فضلاً عن کون الدوله فی بدایه نشأتها؛ فحاول المختار أن یتریث قلیلاً فی القصاص من قتله الإمام الحسین (علیه السلام) ویقرب الأشراف فی انتظار الفرصه المناسبه، ولما رأى أن ذلک الأمر لم یرق لشیعه آل محمد وأنصاره لمح لهم أن المسأله مسأله وقت لیس إلا ، فطبیعه المجتمع الکوفی فی تلک الحقبه کانت تحتم علیه التأنی بعض الوقت، فالأشراف الذین شارکوا فی قتل الإمام الحسین (علیه السلام) من العناصر البارزه فی المجتمع بل إن بعضهم کان زعیماً لقومه فحین خرج بعض أهل الکوفه على المختار قالوا نجتمع فی منزل شیخنا یقصدون شبث بن ربعی ، وهو أحد قاده الجیش الذی قاتل الإمام الحسین (علیه السلام)

مختار از هر سو توسط دشمنان محاصره شده بود، بنی امیه که دشمنان سرسخت او بودند از سمت شام منتظر او بودند و آل زبیر از سمت بصره به او مجاور شدند، اما طرف سومی که خطری کمتر از اینها نداشت اشراف کوفه، قاتلان حسین، شیعیان خاندان بنی امیه و خاندان زبیر که دولت او را از درون تهدید می کردند .علاوه بر این که دولت در ابتدای راه است. مختار کوشید در قصاص قاتلان امام حسین (علیه السلام) اندکی صبر کند و در انتظار فرصت مناسب به آنان نزدیک شود و چون دید این موضوع به مذاق شیعیان خوش نیامد به آنها اشاره کرد که مسئله فقط مسئله زمان است و باید تا مهیا شدن فرصت کمی صبر کرد. در واقع ماهیت جامعه کوفی در آن عصر مساله صبر ضروری بود. چرادکه قاتلان امام حسین (علیه السلام) از عناصر برجسته جامعه کوفه بودند. و به راستی که برخی از آنان پیشوایان قوم خود بودند، هنگامی که عده ای از مردم کوفه بر ضد مختار بیرون آمدند، گفتند: ما در خانه بزرگمان ملاقات می کنیم. شیخ ما به شبث بن ربیع که یکی از فرماندهان لشکر با امام حسین علیه السلام است.

شخصیه المختار الثقفی عند المؤرخین القدامى نویسنده : الغزی، سالم لذیذ والی    جلد : ۱  صفحه : ۳۱۳

عدم فراهم بودن شرایط مجازات قاتلان امام حسین علیه السلام در موضوع فتنه اهل کوفه بر علیه مختار واضح و آشکار است . مختاری که هنوز دست به هیچ اقدام اساسی بر علیه قاتلان امام حسین علیه السلام نزده بود، گرفتار فتنه و قیام جمع گسترده ای از کوفیان شد که قاتلان امام حسین علیه السلام جزو سردمداران این فتنه بودند که به گفته ابن نما هیچکدام از قاتلان امام حسین علیه السلام باقی نماند مگر اینکه در آن روز بر علیه مختار از مخفیگاه خود خارج شده بود . لذا همین فرصت بسیار مغتنم بود تا از این بهانه برای اجرای مجازات آنان بهره ببرد.

اجتمعوا أهل الکوفه علیه، و جاهروه بالعداوه، و لم یبق أحد ممّن شرک فی قتل الحسین (علیه السّلام)، و کان مختفیا إلّا و ظهر، و نقضوا بیعته، و سلّوا علیه سیفا واحدا، و اجتمعت القبائل علیه‌

ذوب النضار فی شرح الثار نویسنده : ابن نما الحلی    جلد : ۱  صفحه : ۱۱۴

بدین توضیح ، خانم دکتر فرهمند پور شایسته است پاسخ دهند بر اساس کدام متن و سند تاریخی علت عدم اجرای مجازات قاتلان امام حسین علیه السلام توسط مختار را ” وضعیت اقتصادی حکومت مختار” میداند!

در عین حال ایشان در بخشی دیگر از سخنانشان با بیان اینکه “حتی وقتی مختار رابطه‌اش با ابن‌زبیر به هم خورده و در کوفه موفق شده باز هم به والی زبیریان کمک می‌کند تا جان سالم به در ببرد” این نتیجه را میگیرند که “مختار بیشتر از آن که یک انقلابی شیعه باشد یک سیاستمدار یا دیپلمات است”

اساسا زندگی مختار آمیخته ای از جنگ آوری و سیاست است و او رهبر بزرگ یک انقلاب مهم تاریخی است که مورد مدح عمیق و ارزشمند اهل بیت قرار گرفته است.

سخن کارشناس محترم برنامه سوره در خصوص والی زبیریان ناظر بر “ابن مطیع” دومین والی زبیریان در کوفه است که شخصیتی شناخته شده و در عین حال ضد اموی است.

بنابر گزارش های تاریخی عبد الله بن مطیع بن الأسود یکی از تابعین است و در ۴ برهه تاریخی نقش آفرینی میکند:

اولا، او در راه مدینه به مکه با امام حسین(ع) گفتگو میکند و امام حسین علیه السلام را در جریان وضعیت سیاسی و اجتماعی کوفه قرار می دهد و از فهوای کلام او اینگونه بر می آید که او از علاقه مندان به اهل بیت است.

ابن عساکر، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مدینه دمشق، ص۱۵۵، ح۲۰۱

ثانیا او یکی از فرماندهان واقعه و فاجعه حره در مدینه بود که مدتی پس از آن مخفیانه زندگی کرد .

ثالثا ابن مطیع کارگزار و والی بنی زبیر در کوفه بود که توسط مختار از این مقام غزل شد و از کوفه گریخت.

رابعا او در مکه توسط حجاج بن یوسف در واقعه شکست زبیریان کشته شد.

توضیح این موضوع در دو بخش قابل ارائه است ، نخست آنکه اساسا مختار با ابن مطیع دوستی دیرینه داشت و هیچگاه نمی خواست این دوستی به قتل منجر شود و در عین حال ، ابن مطیع شخصیتی ضد اهل بیت یا ناصری نبود و مختار می توانست با او بیشتر مدارا کند. محمد بن جریر طبری قضیه را اینگونه شرح میدهد :

و جاءه ابن کامل فقال للمختار، اعلمت ان ابن مطیع فی دار ابى موسى‌؟ فلم یجبه بشیء، فأعادها علیه ثلاث مرات فلم یجبه، ثم أعادها فلم یجبه، فظن ابن کامل ان ذلک لا یوافقه، و کان ابن مطیع قبل للمختار صدیقا، فلما امسى بعث الى ابن مطیع بمائه الف درهم، فقال له: تجهز بهذه و اخرج، فانى قد شعرت بمکانک، و قد ظننت انه لم یمنعک من الخروج الا انه لیس فی یدیک ما یقویک على الخروج و أصاب

ابن کامل نزد مختار آمد و گفت: آیا می دانستی که ابن مطیع در خانه ابوموسی است؟ هیچ جوابی به او نداد، پس سه بار آن را به او تکرار کرد و او جوابی نداد، سپس دوباره گفت و او جوابی نداد، پس ابن کمیل گمان کرد که باد این موضوه موافق نیست. ابن مطیع با مختار دوستی دیرینه داشت ، پس هنگام شب برایشان ۱۰۰ هزار درهم فرستاد و گفت: مخفیگاه تو را دانستم و فکر کردم چیزی جز عدم تمکن مالی مانع از خروج تو از کوفه نیست.

محمد بن جریر الطبری، تاریخ الطبری، ج۶ ص ۳۳

فلمّا ضاق علیه و على أصحابه الحصار، و علموا أنّه لا تعویل لهم على مکر ، و لا سبیل إلى مفرّ، أشاروا علیه أن یخرج لیلا فی زیّ امرأه، و یستتر فی بعض دور الکوفه، ففعل و خرج حتّى صار إلى‌ دار أبی موسى الأشعریّ فآووه‌ ، و أمّا هم فإنّهم طلبوا الأمان من المختار فآمنهم‌ ، و خرجوا و بایعوه، و صار یمنّیهم، و یستجرّ مودّتهم‌ ، و یحسن السیره فیهم.

هنگامی که ابن مطیع احساس کرد محاصره بر وی شدید شده است و هر نیرنگ آنها هیچ اثری ندارد و هیچ راه فراری برای آنان وجود ندارد . تصمیم گرفتند که شبانه و با لباس زنانه از قصر فرار کنند و در بعضی از خانه های کوفه مخفی شود . پس از دارالاماره خارج شد و وارد خانه ابو موسی اشعری وارد شد و به او پناهنده شد . و بقیه یاران ابن مطیع را مختار امان داد. …

ذوب النضار فی شرح الثار نویسنده : ابن نما الحلی    جلد : ۱  صفحه : ۱۰۷

جدای از دوستی دیرینه و عدم ناصبی بودن ابن مطیع، ابن مطیع نتنها یک کارگزار رسمی و والی زبیریان بود ، بلکه از دوستان عبدالله بن زبیر به شمار می رفت. لذا هیچگاه عاقلانه نیست که مختار در نخستین روزهای قیام ، در حالی که هنوز پایه های حکومتش سست است ،دست به اقدامی همچون قتل ابن مطیع بزند که ممکن است واکنش جدی زبیریان را در پی داشته باشد.