خورنا مجتبی گهستونی: در پی تعرض های پی در پی در محوطه شهر باستانی ارگان (ارجان) در بهبهان استان خوزستان با برخورداری از دهها تپه تاریخی، مدیرکل میراث فرهنگی با به کارگیری مدیری جوان و با انگیزه از وی خواست تا از کلیه تعرضات پیش روی این محوطه باستانی جلوگیری و اقدامات کافی قضایی را بر علیه تعرض کنندگان به یکی از محوطه های مهم تاریخی خوزستان انجام دهد.

مشاهدات عینی نگارنده این مطلب و پیگیری های دیگر حاکی از آن است که در عرصه محوطه باستانی ارجان هزاران کامیون خاک از تپه های باستانی محوطه باستانی ارگان برداشت و در بخشی دیگر از این محوطه ۴۰۰ هکتاری به صورت پشته قرار گرفته است تا در روزهای آینده بیل های میکانیکی آنها را تسطیح کنند. این تعرض آشکار و علنی با واکنش مدیر جدید میراث فرهنگی شهرستان بهبهان قرار گرفته و او نیز از مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان و فرماندهی یگان حفاظت خواست تا حمایت های همه جانبه خود را از این شهر باستانی دریغ نکنند.

اگرچه تعیین عرصه و حریم محوطه باستانی ارجان با بیش ۷۰ تپه از جمله بردی، بکان، همایون، سبز، دوتلون، گنجی، عروسو، میلک، سفیدک و… تهیه و ابلاغ شده است اما گسترش صنایع با وجود کارخانه سیمان که در دهه ۵۰ ساخته شد، حوضچه های پرورش ماهی، توسعه اراضی کشاورزی، حفرکانال، ساخت سد شهدا، ساخت و سازها به منظور توسعه باغات، حفاری های غیرمجاز و… خواب آرام ساکنان عیلامی (ایلامی) ارجان را آشفته کرده و اشک آنان را درآورد.

عرصه مجموعه تاریخی – طبیعی ارجان شامل رود مارون، قناتها، یادمانها و تپه های این شهر عظیم تاریخی است. عرصه این مجموعه از سمت شمال با دامنه های کوه بدیل، از سمت شرق تا دامنه کوه خاییز، از سمت جنوب و غرب به زمین های کشاورزی ختم می شود.

وقتی که در سال ۱۳۶۱ در حین عملیات خاکبرداری جهت احداث سد مارون، بلدوزرهای متعلق به جهاد سازندگی در جنوب رودخانه واقع در شمال محدوده شهر قدیم ارجان به حفره ای برخورد نمودند که در کنار آن دو خمره سفالی محتوی خاک سوخته یا احتمالاً  بقایای مواد غذایی قرار داشت، باستان شناسان با حضور در درون حفره مذکور که در واقع یک مقبره زیرزمینی بود، یک تابوت فلزی با مقداری اشیاء تاریخی در آن کشف کردند. این مقبره از یک پلان مستطیل شکل با دیوارهایی جانبی از سنگ و ملاط گچ برخوردار بود. آرامگاهی ایلامی (عیلام) که به “کیدین هوتران” یکی از شاهان بلند پایه دوران عیلام نو مربوط بوده و قدمت آن به حدود ۷۰۰ تا ۶۵۰ قبل از میلاد تعلق داشت.

بسیاری گمان می کردند کشف این محوطه باستانی انقلابی تاریخی در سطح منطقه به وجود خواهد آورد و بهبهان به مرکزی برای کاوش ها و بررسی های باستان شناسی تبدیل می شود اما خیلی زود غبار فراموشی بر این محوطه نشست و سالها کسی درباره آن سخن نگفت. حتی پایگاهی که برای این محوطه در سال ۱۳۸۴ راه اندازی شد و با وجود همه کوشش هایی که مرحوم مجتبی گنجی و بعدها عبدالرضا پیمانی برای اثر بخشی این پایگاه انجام داند اما هیچ وقت موفقیتی نسبی را برای این پایگاه حاصل نکرد و فقط در حد نام باقی ماند. حال با حضور دکتر عباس مقدم در استان خوزستان و سفر چند باره او به بهبهان برای تکمیل بررسی های باستان شناسی ارجان، شنیده می شود که او در آینده نزدیک حکم سرپرستی پایگاه ارجان را در دست خواهد گرفت تا شاید مرحمی برای درمان دردهای این محوطه شود.

بررسی های باستان شناسی توسط دکتر عباس علیزاده و احسان یغمایی انجام شد و تاریخ این گورستان را مربوط به نیمه اول قرن هشتم پیش از میلاد ذکر نمودند. از موضوعاتی که تا کنون برای تاریخگذاری گنجینه ارجان مورد استناد قرار گرفته، نظیر بررسی معماری آرامگاه، تابوت فلزی، نقوش حلقه طلایی قدرت، مشعل یا آتشدان برنزی، به جز تابوت نمونه های مشابهی در هیچیک از حفریات علمی و اتفاقی بدست نیامده است.

باستان شناسان نتیجه مطالعات انجام یافته، اشیاء گنجینه ارجان را مرحله ای از اوج تعالی دوره ای از هنر مستمر در جنوب غرب ایران معرفی نموده و در عین حال که ویژگی های شناسایی شده در هنر “اورارتو” را در آن می توان دید. البته به گمان باستان شناسانی که گنجینه ارگان یا ارجان را مورد بررسی قرار داده اند ارزش اشیاء ارجان به دلیل برخورداری از ویژگی های هنر ایران باستان، تاریخ آن ممکن است اندکی از قرن هشتم پیش از میلاد فراتر برود.

دکتر کامیار عبدی باستان شناسی که این محوطه غنی باستانی را تحت عنوان ارگان، حلقه پیوند شرق و غرب با تاکید بر پژوهشهای باستان شناختی در پیوندگاه کوههای زاگرس و دشت خوزستان مورد بررسی قرار داده است پیش تر در این خصوص گفته است: شهرستان بهبهان که در بخش شرقی آن قرار دارد و تا اندازه قابل توجهی از ارتفاع کوهستان های زاگرس کاسته شده و به تدریج به دشت پست خوزستان ی پیوندد احتمالا فضای مناسبی برای تکامل جوامع اولیه کشاورز و یکجانشین داشته است.

وی در خصوص اهمیت بیشتر محوطه های یاد شده که آن را پیوندگاه فرهنگ‌های جنوب و جنوب غربی ایران دانست می افزاید: قدمت ارگان به هزاره پنجم قبل از میلاد (هفت هرار سال پیش) می رسد که این آثار شناسایی شده است. ای بسا با ادامه تحقیقات بتوان به شواهد و مدارک باستان شناسی کهن تری دست یافت. دشت بهبهان نیز چنین وضعیتی دارد: در آنجا نیز تپه هایی کشف شد که همگی دارای آثار هزاره ۵ قبل از میلاد است. حتی محوطه ای کشف شده که دارای مصنوعات سنگی مربوط به دوره نوسنگی بدون سفال است. این ابزارهای سنگی به نظر می رسد که قدمتی بالغ بر ۸ هزار سال قبل از میلاد (۱۰ هزار سال پیش) دارند.

این باستان شناس همچنین یادآور می شود: با توجه به کشف آرامگاه عیلامی ارگان، مشخص شده که این منطقه برای شاهان ایلامی کمال اهمیت را دارا بوده است. عبدالرضا پیمانی مسئول امورپایگاه ها و همچنین مدیر پایگاه ارجان در خصوص ناموفق بودن پایگاه ارجان به منظور سامان بخشیدن این مجموعه عظیم تاریخی گفت: شرایطی که پایگاه ارجان دارد مستثنی از شرایط دیگر پایگاههای کشور نیست. نبود بودجه لازم، فقدان پرسنل کیفی، نبود مکانی برای استقرار پایگاه، وجود کارخانه سیمان و طرح های توسعه ای وزارت نیرو در مجوعه ارجان، تعرضات شرکت نفت و گستردگی فعالیت های کشاورزان همواره باعث تهدید جدی برای این گستره تاریخی شده است.

وی در خصوص اینکه آیا پایگاه ارجان از زمان راه اندازی اش تا به امروز از کارآیی برخوردار بوده است یا خیر اظهار داشت: این پایگاه با کمک همکاران ما در میراث فرهنگی و همچنین انجمن های دوستدار میراث فرهنگی توانستیم جلوی تعرضات گسترده  نفت را بگیریم.  همچنین طرح بزرگ انتقال آب وزارت نیرو و طرح گسترده اراضی کشاورزی را از محوطه ارجان مانع شدیم.

دولتی مختاران رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی بهبهان که بیش از ۵ دهه است تلاش های فراوان خود را به حفاظت از میراث فرهنگی این شهرستان متمرکز کرده است درباره اینکه چرا مجموعه ارگان یا ارجان از زمان کشف خود تا به امروز سامان دهی نشده است و بیش از آنکه کاوش و بررسی شناسایی شود مورد تعرض قرار گرفته گفت: در کنار همه اتفاقات ناگواری که در مجموعه ارگان رخ داد اکتشافات نفتی صدمات فراوانی را نصیب این شهر تاریخی کرد. این اکتشافات به خصوص در حوزه استخراج نفت منجر به حفر چاههای متعدد در کنار این محوطه تاریخی شد.

وی افزود: به دلیل وجود گذرگاههای طبیعی با سنگ فرشها، جاده ها، دشت و جلگه خوزستان، تلاش کردیم این منطقه را از دستبرد حفاریهای ناموزون در امان نگه داریم اما در این محوطه چاه نفت زده شد و برای احداث آنها، جاده های خاکی نیز کشیدند و بسیاری از حلقه قنات های ساسانی و قبل از آن را تخریب کردند. همچنین تپه های موشکی، دوتلون سالارآباد، دوتلون ارجان، تل قماربازان، تل شلمبوزار، تل باغی، تل کردستان و ده ها تپه دیگر توسط کشاورزان تسطیح و نابود شده و مدارک آن موجود است و در صورت نیاز همه آنها را منتشر خواهم کرد.

پیش تر شهرام زارع سرپرست بررسی دشت بهبهان در همایشی که برای بررسی ارجان برگزار شد خاطر نشان کرد: بررسی‌های باستان‌شناسی و تهیه پرونده‌های ثبتی آثار، علاوه بر بالا بردن دانش ما از گذشته، موجب مراقبت و شناسنامه‌دار شدن آثار می‌شود. وی در ادامه از توانمندی دشت بهبهان و وجود استقرارهای متعدد پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی در این دشت یاد کرد و اظهار داشت: در این بررسی، در مجموع ۱۵ محوطه پیش از تاریخی، ۲ محوطه آغاز نگارش، ۱۳ محوطه ایلامی، ۵ محوطه هخامنشی، ۱۰ محوطه ساسانی و ۳۵ محوطه اسلامی شناسایی شد. ناصر خسرو قبادیانی، از جمله کسانی که در هنگام مسافرت تاریخی خود از ارجان گذشته و با دانشمندان آنجا به مباحثه پرداخته است.

منبع / انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان