یادداشت اول روزنامه همدلی، ویژه نامه خوزستان

ریزگردها و منشور حقوق شهروندی

سعید رضوانی، فعال اجتماعی و مدیر کل روابط عمومی و امور بین الملل استانداری خوزستان است که در یادداشت اول روزنامه همدلی، شماره 822 ویژه نامه خوزستان نوشته است:

در منشور حقوق شهروندی بخش الف ماده ۲ آمده است: «شهروندان از حق زندگی شایسته و لوازم آن همچون آب بهداشتی، غذای مناسب، ارتقای سلامت، بهداشت محیط، درمان مناسب، دسترسی به دارو و تجهیزات، کالاها و خدمات پزشکی، درمانی و بهداشتی منطبق با معیارهای دانش روز و استانداردهای ملی، شرایط محیط زیستی سالم و مطلوب برای ادامه زندگی برخوردارند.»
همچنین در قسمت ۴ ماده ۱۱۳ قید شده است: «هر شهروند حق بهره مندی از محیط زیست سالم، پاک و عاری از انواع آلودگی از جمله آلودگی هوا و آلودگی ناشی از امواج و تشعشعات مضر و آگاهی از میزان تبعات آلاینده های محیط زیست را دارد و دستگاه های اجرایی برای کاهش آلاینده های زیست محیطی به ویژه در شهرهای بزرگ تدابیر لازم را اتخاذ می کنند.»
جنوب خوزستان بیش از یک دهه است با مشکلی به نام پدیده «ریزگردها و آلودگی هوا» دست و پنجه نرم می کند، بنابر اعلام نظر کلانتری رئیس سازمان محیط زیست کشور، علت اصلی ایجاد ریزگردهای داخلی کشور فقدان بارندگی و توجه نکردن به حقابه های زیست محیطی است. (باشگاه خبرنگاران ۵ بهمن ۹۶)
البته نباید ریزگردهای با منبع خارجی که در مناطقی از عراق، عربستان و سوریه بر می خیزند را نادیده گرفت؛ ۳۵۰ هزار هکتار از اراضی استان خوزستان کانون های عمده تولید ریزگردها داخلی هستند که در اثر دستکاری در اکوسیستم تالاب های منطقه، خشک کردن تالاب ها جهت استخراج نفت، کاهش حق آبه تالاب های خوزستان، انتقال بی رویه و غیرکارشناسی آب از سرشاخه های کارون جهت مصارف غیرشرب به مناطق فلات مرکزی ایران به وجود آمدند.
هدف از نگارش این یادداشت بررسی این پدیده از منظر حقوق شهروندی است و علل و پیامدهای شوم و زیانبار ریزگردها در آموزش، اقتصاد، سلامت، سرمایه گذاری، محیط زیست، زندگی گونه های گیاهی و جانوری، مهاجرت های ناخواسته و … ابعادی وسیع تر این نوشته دارند.
با توجه به مطالب مطروحه در منشور حقوق شهروندی حق داشتن محیط زیست و هوای سالم و آگاهی شهروندان از عوارض ناشی از آلودگی های زیست محیطی به رسمیت شناخته شده است. زمانی که زیستن در یک محیط سالم و عاری از هرگونه آلودگی به رسمیت شناخته می شود، عواقب ناشی از عدم برخورداری از این حقوق مترتب به پرداخت غرامت خسارات مالی، اجتماعی، فرهنگی، رفاهی، درمانی و بهداشتی به شهروندان است.
در بعد مالی بر اساس آمار منتشره در رسانه ها، بیش از یک هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار جهت مقابله با پدیده ریزگردها و رفع جدی کانون های ریزگرد در استان خوزستان نیاز است که این مبلغ با تبدیل به دلار با نرج روز رقمی معادل ۴۰۰ میلیون دلار است که با احتساب نفت به قیمت هر بشکه ۷۰ دلار رقمی نزدیک به ۶ میلیون بشکه نفت خام را شامل می شود و برابر با تولید حدود ۳ روز چاه های نفت در خوزستان است.
با تخصیص اعتبارات لازم و بهره گیری از تجربیات و توانمندی های داخلی و جهانی در مسیر مقابله با کانون های ریزگرد در پروسه ای کمتر از ۱۰ سال می توان به صورت نسبی اوضاع را سامان داد. در بعد اجتماعی و فرهنگی نیز خسارات جبران ناپذیری مانند درخواست مهاجرت و خروج نخبگان و چهره های فرهنگی از استان است؛ به عنوان مثال به گفته محمد تقی زاده مدیرکل آموزش و پرورش خوزستان، سالانه ۷۵۰۰ نفر از فرهنگیان استان متقاضی انتقال به خارج از استان هستند و برعکس متقاضی چندانی برای انتقال فرهنگیان سایر استانها به خوزستان وجود ندارد و این عدد تقریبا نزدیک به صفر است؛ که یک آسیب جدی به پیکره تعلیم و تربیت خوزستان که از ارکان اساسی اجتماعی و فرهنگی است، وارد می کند.
مدیرکل آموزش و پرورش خوزستان همچنین می افزاید: دانش آموزان خوزستانی به طور متوسط یک سال و نیم کمتر از سایر دانش آموزان کشور در طول ایام تحصیل به دلیل تعطیلات ناخواسته درس می خوانند اما باید در کنکور و امتحانات نهایی، در شرایط نابرابر با سایر دانش آموزان رقابت کنند. وی می افزاید: زدودن آثار زیست محیطی و فیزیکی ریزگردها هزینه های مالی بالغ بر ۱۰ میلیارد تومان در سال بر دوش آموزش و پرورش استان تحمیل می کند.
در عرصه گردشگری نیز به طور معنا داری از تعداد آمار مسافران نوروزی و گردشگران در استان خوزستان کاسته شده است، به طوریکه در سال ۹۳ استان خوزستان از نظر مسافران نوروزی در رتبه سوم، در سال ۹۴ در رتبه چهارم و در سال ۹۵ در رتبه هفتم قرار گرفته است و در سال ۹۶ در رتبه بندی استان های برتر جایی نداشته است.
در بعد بهداشت جسمی، افزایش بیماریهای ریوی و تنفسی در میان کودکان و نوجوانان و اقشار مسن هزینه بسیار زیادی را بر پیکره نظام سلامت استان و خانواده ها تحمیل می کند و از بعد روحی و روانی نیز در طولانی مدت این عوارض همراه این افراد خواهد بود و نیاز دائمی به خدمات درمانی و بهداشتی را در آنان ایجاد می کند. به گفته رئیس دانشگاه علوم پزشکی و جندی شاپور اهواز در مصاحبه با ایسنا در ۱۲ آبان ۹۴، در مدت ۵ روز ۱۷۰۷۶ نفر به دلیل بیماری تنفسی به بیمارستان های مراجعه کردند، همچنین به گزارش قطره در ۸ بهمن ۹۶ تعداد ۱۳۰۰ نفر به بیمارستان های زیر مجموعه علوم پزشکی اهواز مراجعه کردند.
آمار حوزه بیماری های تنفسی و آسم دانش آموزان در سال تحصیلی ۹۳-۹۲ نیز نشان می دهد جمعا ۱۵۰۰ نفر و در سال تحصیلی ۹۴-۹۳ حدود ۱۸۰۰ دانش آموز و در سال تحصیلی ۹۵-۹۴ این آمار به ۴۲۰۰ نفر افزایش پیدا کرده است و به حدود ۳ برابر سال ۹۳-۹۲ رسیده است و هزینه های روحی، روانی، اقتصادی و آموزشی جبران ناپذیری به سیستم سلامت و تعلیم و تربیت تحمیل کرده است. کاهش کیفیت آب تولید شده در تصفیه خانه های شهرهایی مانند اهواز در ایام گرد و خاک به دلیل وسعت این اماکن تاثیر نامطلوب و خطرناکی بر کیفیت آب شرب و سلامت شهروندان دارد.
در بحث اقتصادی نیز آلودگی های زیست محیطی و ریزگردها حجم بسیار بالایی از خسارت را بر اقتصاد بخش خصوصی و مردم تحمیل می کند. به عنوان مثال یک فعال بازاری در ایام گرد و خاک بخش زیادی از فروش خود را از دست می دهد و در طرف مقابل هزینه های ثابت مانند اجاره، هزینه و انرژی، دستمزد عوامل فروش و … را باید بپردازد. البته در مشاغلی مانند پوشاک و عرضه مواد غذایی خاک باعث آسیب جدی می شود که برآورد این هزینه ها تقریبا غیر ممکن است. کاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی آسیب های جدی مالی به شبکه های انتقال انرژی، افزایش استهلاک صنایع و تعطیلی کسب و کارها و … به دلیل آلودگی هوا و تعطیلات غیر مترقبه لطمات جبران ناپذیری به تولید، صنایع و بخش خدمات استان وارد می کند.
با توجه به مطالب فوق الذکر فوق و حقوق ذکر شده در منشور حقوق شهروندی، باید جایگزین ها و غرامت هایی برای کسانی که ناخواسته در معرض این مخاطرات قرار می گیرند در نظر گرفته شود؛ فوق العاده بدی آب و هوا، خدمات رفاهی، ساخت و تجهیز مراکز درمانی، کاهش مالیات و بخشودگی تسهیلات و جرایم و وامهای بخش تولید و کشاورزی، کمک به تجهیز منازل و مدارس و ادارات به سیستم های ایمن در برابر گرد و خاک، پرداخت حق بیمه کارگران و مشمولان قانون کار از سوی دولت در ایام تعطیل، جبران عقب ماندگی های آموزشی ناشی از تعطیلات در ایام گرد و خاک و بسیاری راهکارهای دیگر می توانند تا زمان رفع کامل مشکل ریزگردها و عوارض آن مرهمی بر زخم های بیشمار مردم خوزستان باشد.
منشور حقوق شهروندی به عنوان پایه حقوق ملت که در قانون اساسی به صراحت به آن اشاره شد به رشته تحریر درآمده است. در ماده ۱۱۴ این منشور آمده است: «هر گونه اقدام به منظور توسعه زیر بنایی و صنعتی مانند احداث سدها و راه ها و صنایع استخراجی، پتروشیمی یا هسته ای و مانند آن باید پس از ارزیابی تاثیرات زیست محیطی انجام شود. اجرای طرح های توسعه ای منوط به رعایت دقیق ملاحظات زیست محیطی خواهد بود.»
در دولت تدبیر و امید از سال ۹۲، تلاش های جدی و برنامه ریزی های منسجم و هدفمندی برای کاهش اثرات ریزگردها و بهبود وضع فعلی پدیدار شده است که بر پایه احترام به حقوق مردم طراحی شده است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
«عرضه اطلاعات و آمار شفاف و دقیق مربوطه به کانون های ریزگرد که قبل از آن فقط منشا خارجی را عامل اصلی ریزگردها عنوان می کرد، جلسات کارشناسی و همایش های علمی و تخصصی، اختصاص بودجه جهت مالچ پاشی و نهال کاری، اختصاص بخشی از حق آبه های مربوط به تالاب های خوزستان، کاهش و یا توقف طرح های برداشت آب از سرشاخه ها، ایجاد مراکز درمانی جهت بیماران تنفسی، حضور بسیاری از مسئولان عالی رتبه در هنگام وقوع این پدیده در منطقه و نگاه پایه ای جهت رفع این معضل و …»
در حال حاضر رویکرد کلان مدیریت دولتی نوین به مسائل مورد توجه قرار گرفته است که این رویکرد شامل: دولت خوب و حکومتداری خوب است و هر یک از این موضوعها مورد توجه سازمانها و اندیشمندان مختلفی قرار گرفته است. مشروعیت، پاسخگویی، شایستگی و احترام به حقوق بشر و رعایت قانون از جمله ویژگیهای دولت خوب است. حکومتداری خوب نیز براساس این تفکر شکل گرفته است که اساساً نباید دولتی در بالا و بقیه اجزای جامعه در پایین باشند. بلکه دولت، همراه با بخش خصوصی و جامعه مدنی باید با هم شراکت (و نه مشارکت) داشته باشند و مانند سه شریک با تقسیم وظایف و مسئولیتها، به اداره امور بپردازند. (عباس منوریان، از دولت خوب تا حکومت داری خوب. منتشر شده در فصلنامه علمی – پژوهشی فرایند مدیریت و توسعه)
مختلف باعث می شود تا نگاه ویژه و فصل جدیدی از خدمات نه از باب نیازمندی این مردمان بلکه از دریچه منشور حقوق شهروندی و تکالیف دولت و حاکمیت در مقابل مردم در خوزستان گشوده شود.