وضعیت کشت و صنعت های نیشکر در خوزستان

خورنا – دکتر محمد جعفر بهتاش: از اولین لحظه تصمیم گیری در راستای ایجاد شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی تا اکنون، همواره این شرکت ها در حال چالش و مبارزه برای ماندن و بهتر شدن بوده اند.

بدیهی است که شالوده ابتدایی چنین طرح های عظیم و زیربنائی نیازمند رعایت بسیاری از اصول علمی، عملی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که اگر اینگونه نگردد، عمدتاً چنین کوشش هایی مثمرثمر نبوده و یا کارآئی و ثمره بخشی مورد نظر را نخواهد داشت.

معمولاً اجرای طرح های توسعه ای و زیربنائی و بخصوص کشاورزی دستخوش بسیاری از عوامل وابسته و غیر وابسته می گردند که عموماً در نگاه های اولیه یا نادیده مانده اند و یا کم اهمیت تلقی گردیده اند. بهمین دلیل و به مرور زمان هرچه از عمر اجرائی اینگونه طرح ها بیشتر سپری می گردد، آثار و تبعات اینگونه عوامل بیشتر ظاهر گردیده و موجب بروز مشکلات و عوامل ناخواسته ای می شوند و طرح های توسعه نیشکر و صنایع جانبی نیز علیرغم جایگاه توجه به آنها و موفقیت های نسبی اولیه از این قاعده مستثنی نیستند.

براین اساس و صرفاً به جهت بررسی وضعیت شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی، به برخی از مهمترین عوامل درونی(سر منشاء آنها در درون شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی است) و عوامل بیرونی(از خارج از شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی تاثیر گذارند) موثر بر فعالیت های شرکت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی اشاره می شود. اگرچه این عوامل تمامی عوامل نیستند.

الف) عدم تطابق نیاز آبی نیشکر با پتانسیل های منابع آبی منطقه

میزان آب برداشتی شرکت های نیشکر از آبرهه های استان خوزستان موجب ایجاد اختلال در سهمیه آب برای سایر واحدهای کشاورزی کلان و خرد دولتی و غیر دولتی موجود در منطقه گردیده است و بدیهی است که مسائل و مشکلات فراوانی را برای الگوی کشت و فعالیت سایر واحدهای کشاورزی ایجاد نموده است.

در مورد طرح های توسعه نیشکر، اصولاً آنچنان که باید و شاید، طرح های توسعه نیشکر نتوانسته اند به دلایل متعدد با برنامه های سازمان آب و برق به عنوان متولی وضعیت آب در خوزستان منطبق گردند.

ب) تبعات و پیامدهای ناشی از چالش های زیست محیطی نیشکر

در مواقعی که بقایای نیشکر به آتش کشیده می شود، دود بسیار غلیظ، سمی  و سیاهی تا تا شعاع چند کیلومتری در منطقه گسترده شده و موجب آلودگی هوا و مشکلات تنفسی برای شهروندان شهرهای مجاور و یا روستائیان ایجاد می گردد. این موضوع سال ها  است که در استان خوزستان جریان داشته است و مسئولین کمتر به رفع آن اهتمام ورزیده اند. چنین فرایند تولیدی شاید در ابتداء در ذهن و فکر تصمیم گیرندگان اولیه هرگز جائی نداشته بود و یا اینقدر با اهمیت تلقی نگردیده بود. ولی بهرحال با شروع به کار شرکت های توسعه توسعه نیشکر و صنایع جانبی این معضل زیست محیطی کماکان به قوت خویش باقی مانده و هر سال هزینه های بسیار گزافی را روی دست ساکنان منطقه به لحاظ بروز مشکلات تنفسی و سایر بیمارهای وابسته می گذارد.

معضل زیست محیطی دیگر، آبشوئی های بسیار عظیم و هزینه بر زمین های زراعی نیشکر بوده است که باعث روان شدن انواع نمک و املاح غیر مفید در خاک و آب استان خوزستان شده است. نگاهی به آمار و ارقام EC خاک ها و  آب آشامیدنی شهرهائی که در معرض این املاح و مواد شیمیائی رها شده در آبراهه های موجود استان خوزستان قرار دارند به خوبی موید این معضل زیست محیطی بسیار نگران کننده است.

پ) وضعیت استخدامی نیروهای انسانی بومی و محلی در شرکت های نیشکر

در آغاز فعالیت شرکت های توسع نیشکر و صنایع جانبی، تاکید فراوان بر ایجاد اشتغال برای نیروهای تحصیل کرده، بومی و روستائیان موجود در منطقه وجود داشت، اما با گذشت زمان و به دلایل متفاوت، نیروهای تحصیل کرده و فارغ التحصیل استان خوزستان و روستائیان موجود کمتر مشمول عنایت گردیده و فضای بر روی نیروهای متخصص و غیر متخصص خارج از استان خوزستان باز گردید.

بهرحال وضعیت موجود تلفیقی از نیروهای کاری خوزستانی و غیر خوزستانی است که به دلایل متعدد نگرانی در آینده و احساس عدم وجود زمینه برای جهش و پیشرفت بیشتر به لحاظ کاری، فنی و حقوقی، دل نگران کننده و بدن هیچ شک و تردیدی راندمان کاری آنها تحت شعاع این عوامل قرار دارد.

ت) عدم استفاده کافی و صحیح از کارشناسان و متخصصان بومی و محلی در طرح های نیشکر

متاسفانه و رفته رفته حرکات و واکنش ها از طرف مسئولین شرکت های نیشکر به گونه ای رقم خورد که نه تنها موجب عدم رضایت متخصصان و دانشگاهیان منطقه گردید بلکه به طور چشم گیری علاقه آنها به همکاری و شرکت در اجرای طرح های نیشکر را تحت شعاع قرار داد.

از آن به بعد این روند ادامه داشته است و البته در چند ساله اخیر مسئولین اجرائی نیشکر تلاش داشته اند تا بار دیگر با دانشگاهیان و مراکز علمی و تحقیقاتی منطقه ارتباط حسنه برقرار نمایند.

ث) پائین بودن راندمان بهره وری از منابع و نهاده های موجود در شرکت های نیشکر

پائین بودن راندمان نیروی کار، ماشین آلات، آب مصرفی، کود شیمیائی، بذور، تکنیک های ضعیف علمی در کاشت، داشت و برداشت محصول و عدم توجه کافی به موضوع بازاریابی از عمده شقوق کلی ضعف و پائین بودن بهره وری در  جوامع جهان سوم است. با یک نگاه سطحی به میزان تولیدات کلی و عملکرد در کشت و صنعت های نیشکر، به وجود این بهره وری در مقایسه با سایر کشورهای صاحب نام در کشت نیشکر کاملاً روشن است.

ج) تغییرات مدیریتی و رفتارهای گوناگون مدیران شرکت های نیشکر

یکی از عوامل موفقیت در نائل شدن به اهداف از پیش تعیین شده هر سازمان، ثبات مدیریتی است. اگر مدیران یک سازمان به سرعت و پس از مدت زمان کوتاه تصدی پست تعویض گردند، بدون هیچ تردیدی امکان دست یابی به نتایج مثبت و دلخواه و اهداف از پیش تعیین شده وجود نخواهد داشت و مدیر نمی تواند اصول علمی و عملی مدیریت را در سازمان متبوعش به درستی پیاده نمائید. چنین وضعیت بی ثباتی در کشت و صنعت ها وجود دارد.

چ) مستهلک شدن ماشین آلات و عدم جایگزین بموقع آنها در شرکت های نیشکر

از شروع به کار کشت و صنعت ها بیش از دو دهه است که می گذرد. بررسی های انجام شده موید این نکته است که در بسیاری از ماشین آلات  مورد استفاده در کشت و صنعت ها حتی فراتر از عمر مفیدشان خدمت کرده اند و راندمان و کارآئی آنها در انجام فعالیت های تهیه بستر، کاشت، داشت و برداشت نیشکر شدت کاهش یافته است. این موضوع منجر به تحمل هزینه های بسیار زیاد تعمیراتی و نگهداری و بهره بردای شده که بخش عمده ای از هزینه های کلی کشت و صنعت ها را تشکیل می دهد.

ح) عدم سرمایه گذاری کافی و مناسب در کشت و صنعت نیشکر

اعداد و ارقام حاکی از سرمایه گذاری و اعتبارات بسیار اندک و ناچیز سالیانه است که حتی تکاپوی هزینه های جاری و پیش پا افتاده بخش کشاورزی را پاسخگو نیست چه رسد به موضوعات زیربنائی و تحقیقاتی که نیازمند سرمایه بسیار هنگفتی است. کشت و صنعت های نیشکر نیز از این آسیب ها بی امان نمانده و نتوانسته اند از مزایای اعتبارات و بودجه های لازم و کافی برای برطرف نمودن مشکلات و موانع توسعه ای خود بهره مند گردند.

خ) تاثیر تغییر سیاست های کلان در کشاورزی بروی تولیدات نیشکر

هر برنامه توسعه نیازمند یک سیاست کلان کاملاً روشن و همراه با اهداف کلی توسعه جامعه می باشد. در چند ساله گذشته، بارها و بارها شاهد تغییر در سیاست های کلان کشاورزی در کشور به همراه تغییرات ایجاد شده در فضای مدیریتی کلان بوده ایم. اینگونه تغییر و تحول ها هرگز منجر به انجام یک تجزیه و تحلیل علمی و ساختاری از رفتارهای منتج نشده و هر بار فقط به بیان مسائل و مشکلات اکتفاء شده است که هرگز راه حل مناسبی ارائه نگردیده است.

بدیهی است که در چنین شرایطی، سیاست های کشت و صنعت های نیشکر در خوزستان نیز دستخوش تغییر و تحول گردیده است و نتایج حاصل بخوبی حاکی از دور شدن آنها از اهداف از پیش تعیین شده است.

د) نبودن توازن و همکاری لازم بین سیستم پولی و بانکی کشور و شرکت های نیشکر

کشت و صنعت های نیشکر از واحدهای بسیار پیشرفته و مدرن کشاورزی هستند که هیچگاه دستاوردهای آنان و شرایط فعالیت و تولیدشان نبایستی با واحدهای کشاورزی خرده مقایسه شود. بنابراین ضروری است که سیستم پولی و بانکی کشور برای همکاری لازم و مناسب با این واحدهای پیشرفته کشاورزی، برنامه مخصوص و جداگانه ای را به اجراء دربیاورد که موجب تسهیلات بهتر و سریعتر جهت رشد و توسعه این واحدهای مدرن کشاورزی گردد.

متاسفانه به دلیل ماهیت اقتصادی و صرفاً سودآورانه مؤسسات اعتباری و بانک های کشور، این همکاری لازم و مورد نیاز به چشم نمی آید و در پاره ای از مواقع نیز اگز تلاشی در این زمینه صورت گرفته است در پیچ و خم معضلات اداری و مقرارتی و بوروکراسی حاکم بر بانک ها و سیستم پولی و اعتباری کشور محو گردیده و به جائی نرسید است.

ذ) تلاقی وظایف و روشن نبودن جایگاه اصلی متولیان کشت وصنعت های نیشکر

مطابق قوانین و مقررات اجرائی و اساسنامه اولیه، فعالیت تمام کشت و صنعت های توسعه نیشکر زیر نظر و در چاچوب قانونی و مقرراتی وزارت جهاد کشاورزی بایستی صورت گیرد. اما با توجه به ماهیت تولیدی اینگونه واحدها و نیاز مبرم آنها به فعالیت های همجوار و جانبی به همراه تولیدات صرفاً زراعی نیشکر، معلوم می گردد که بسیاری از ارگان ها و نهادهای دولتی در این راستاء مسئولیت داشته و پیروی از قوانین و مقررات نیشکر برای کشت و صنعت های نیشکر ضرورت دارد و از همان نقطه تداخل و تلاقی وظایف پیش آمده و بسیاری از مشکلات کنونی کشت و صنعت ها را باعث می گردد.

هرگونه خلل و عدم همکاری بین نهادهای دخیل در امر توسعه نیشکر، باعث بروز مسائل و مشکلات عمده ای در انجام وظایف این کشت و صنعت ها و نیل به اهداف آنها می گردد.

ر) روشن نبودن وضعیت صادرات و واردات شکر باتوجه به تولیدات کشت و صنعت ها

رعایت قوانین و مقررات صادرات و واردات از اهم وظایف هر تولید کننده محصولات کشاورزی و بخصوص محصول عمده ای مانند نیشکر و فراورده نهائی آن یعنی نیشکر است.

بارها دیده شده است که بخصوص در سال های زراعی خوب، تولید شکر بسیار قابل توجه و زیاد انجام گرفته است به طوری که تمام انبارهای موجود آکنده از شکر تولید شده تا زیر سقف خود بوده اند. این نوید خوبی برای کشت و صنعت ها به جهت احتمال رسیدن به درآمد کافی و سود مورد نظر است.

اما متاسفانه این وضعیت معمولاً مواجه با ورودی بی رویه کشتی های حامل شکر وارداتی است و بعبارت دیگر تولید کننده داخلی یارای مقابله با قیمت های نسبتاً کمتر شکر وارداتی را ندارد.

ز) وجود مشکلات فرهنگی و اجتماعی منطقه و شرکت های نیشکر

موضوعات فرهنگی و اجتماعی بسیار متنوع و درعین حال عمده و اساسی هستند. عدم توجه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی در هر طرح و پروژه می تواند لطمات جبران ناپذیری را به ماهیت اصلی و اجرائی طرح وارد نماید که برطرف نمودن آن سال ها وقت نیار دارد و هزینه های گزافی را می طلبد. کشت و صنعت های توسعه نیشکر و صنایع جانبی نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند و همواره در معرض آثار و تبعات مشکلات فرهنگی و اجتماعی قرار داشته اند.

به عنوان نمونه، تخریب زیربناها، سیستم های آبیاری، عدم استفاده صحیح از ماشین آلات و بالاخره موضوع اشتغال کارگران بومی و محلی از دیگر معضلات فرهنگی و اجتماعی کشت و صنعت ها است که در پاره از مواقع توانسته اند تاثیر بسزائی در تولیدات اینگونه واحدها داشته باشند.

(دکتر محمد جعفر بهتاش، استاد تمام و بازنشسته دانشگاه شهید چمران اهواز و از متخصصان و صاحبنظران به نام کشور در حوزه اقتصاد کشاورزی است.)